પૌરાણિક ગ્રંથો અનુસાર, એક સમયે પૃથ્વી પર હયગ્રીવ નામના શક્તિશાળી જળ રાક્ષસનો આતંક ઘણો વધી ગયો હતો. તે ફક્ત જળચર પ્રાણીઓને મારી રહ્યો ન હતો અને ખાઈ રહ્યો હતો, પરંતુ જમીન પર રહેતા લોકોને પણ ભારે નુકસાન પહોંચાડી રહ્યો હતો. મનુષ્યો સહિત બધા જીવંત પ્રાણીઓ તેના ભયથી ખૂબ જ પરેશાન હતા અને દરેક જગ્યાએ મદદ માટે પોકાર કરી રહ્યા હતા. લોકો અને ઋષિઓએ યજ્ઞ કર્યો અને હયગ્રીવના ભયમાંથી મુક્ત થવા માટે ભગવાન વિષ્ણુને આહ્વાન કર્યું. જ્યારે માનવજાતના દુઃખ ભગવાન વિષ્ણુ સુધી પહોંચ્યા, જેઓ ક્ષીર સાગરમાં આરામ કરી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે માનવજાતના ઉદ્ધાર માટે પૃથ્વી પર પોતાનો પહેલો અવતાર લેવાનું નક્કી કર્યું.
સોનેરી માછલી કલશમાં આવી
પુરાણો અનુસાર, તે સમયગાળા દરમિયાન સત્યવ્રત નામનો એક પ્રખ્યાત રાજા પૃથ્વી પર શાસન કરી રહ્યો હતો. તે ભગવાન વિષ્ણુનો મોટો ભક્ત હતો. એકવાર સૂર્યોદય સમયે, તે નદીમાંથી કાઢેલા પોતાના ઘડામાંથી અર્ઘ્ય (પાણી) અર્પણ કરી રહ્યા હતા. એટલામાં એક સોનેરી માછલી તેના કલશમાં આવી. જ્યારે તે માછલીને નદીમાં છોડવા માંગતો હતો, ત્યારે તેણે કહ્યું કે નદીમાં ઘણા ખતરનાક પ્રાણીઓ છે જે તેને ખાઈ જશે. આ સાંભળીને રાજા પાણી ભરેલા વાસણમાં માછલીને પોતાની સાથે ઘરે લાવ્યો.
બીજા દિવસે, રાજા સત્યવ્રતે જોયું કે માછલીનું કદ એટલું મોટું થઈ ગયું હતું કે તે હવે તેમાં સમાઈ શકતી નહોતી. આ પછી, તેણે ઘડામાં પાણી ભરી દીધું અને માછલીને તેમાં રાખી. ત્રીજા દિવસે તેણે જોયું કે માછલી માટે તે વાસણ પણ નાનું થઈ રહ્યું હતું. આ પછી રાજાએ માછલીને પોતાના ખાનગી તળાવમાં રાખી. પાંચમા દિવસે તેણે જોયું કે તે માછલીનું કદ તળાવ કરતા પણ મોટું થઈ ગયું હતું. આ જોઈને રાજા આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો. તેણે માછલીને તળાવમાંથી કાઢીને દરિયામાં ફેંકી દીધી.
માછલીઓએ સમુદ્રને ઢાંકી દીધો
પૌરાણિક ગ્રંથો અનુસાર, છઠ્ઠા દિવસે આ દ્રશ્ય જોઈને રાજા આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. તે માછલીનું કદ એટલું વધી ગયું હતું કે દરિયો પણ નાનો લાગતો હતો. આ જોઈને રાજા સમજી ગયા કે આ કોઈ સામાન્ય માછલી નથી પણ એક દૈવી અવતાર છે. તેણે હાથ જોડીને માછલીને તેની દૈવી ઓળખ પ્રગટ કરવા પ્રાર્થના કરી. તેમની પ્રાર્થના અને સેવાથી પ્રસન્ન થઈને, ભગવાન વિષ્ણુ તેમની સમક્ષ અડધી માછલીના રૂપમાં પ્રગટ થયા અને કહ્યું કે આજથી બરાબર સાત દિવસ પછી પૃથ્વી પર પ્રલય આવશે. જેમાં કંઈ બાકી રહેશે નહીં.
તેણે રાજાને એક મોટી હોડી બનાવવા કહ્યું જેમાં સપ્ત ઋષિઓ સહિત બધા પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓ બેસી શકે. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે કયામતના દિવસે તેઓ માછલીના રૂપમાં તેમની હોડીમાં આવશે. તે દરમિયાન તમે વાસુકી સાપનું દોરડું બનાવીને મારા શિંગડા પર બાંધો, જેથી તેઓ તેમની હોડી ખેંચીને સલામત સ્થળે લઈ જઈ શકે. આ પછી શ્રીહરિ અદ્રશ્ય થઈ ગયા. તેમના કથન મુજબ, બરાબર સાતમા દિવસે પૃથ્વી પર પૂર આવ્યું અને દરેક વ્યક્તિ તેમાં ડૂબવા લાગ્યો.
સમુદ્ર રાક્ષસ હયગ્રીવનો વધ કર્યો
જ્યારે રાજા સત્યવ્રત પરિસ્થિતિને સંભાળવા માટે પહેલાથી જ તૈયાર હતા. તે તેના નગરવાસીઓ, ઋષિઓ અને અન્ય પ્રાણીઓ સાથે હોડીમાં બેઠો હતો. જ્યારે પાણીમાં જોરદાર મોજા ઉછળવા લાગ્યા, ત્યારે બધા ડરવા લાગ્યા. પણ રાજાએ તેમને દિલાસો આપ્યો અને ભગવાનની રાહ જોવા કહ્યું. થોડા સમય પછી, તેણે જોયું કે એક મોટી માછલી તેની હોડીની નજીક ફરતી હતી અને તેના માથા પર એક મોટું શિંગડું પણ દેખાતું હતું. આ જોઈને રાજા સત્યવ્રતે વાસુકી સાપમાંથી એક દોરડું બનાવીને માછલીના શિંગડામાં નાખ્યું અને તે તેમને સલામત સ્થળે લઈ જવા લાગ્યો.
પૃથ્વી પર ચારે બાજુ પાણી હતું. તે સમય દરમિયાન માછલી હોડીને અહીંથી ત્યાં ખસેડતી રહી. આ તકનો લાભ લઈને, રાજા સત્યવ્રત મત્સ્ય રૂપમાં ભગવાનને પ્રશ્નો પૂછતા રહ્યા અને ભગવાન વિષ્ણુ તેમના પ્રશ્નોના જવાબ આપતા રહ્યા. તેમના આ પ્રશ્નો અને જવાબો મત્સ્ય પુરાણના રૂપમાં નોંધાયેલા છે. રાજા અને તેની પ્રજાને સલામત સ્થળે ઉતાર્યા પછી, ભગવાન વિષ્ણુ અદ્રશ્ય થઈ ગયા. આ પછી, મત્સ્ય અવતારમાં જ, તેમણે સમુદ્ર રાક્ષસ હયગ્રીવ અને અન્ય રાક્ષસોનો વધ કર્યો. ઉપરાંત, બ્રહ્માજી પાસેથી છીનવી લેવામાં આવેલા વેદ હયગ્રીવ પાસેથી પાછા લઈ લેવામાં આવ્યા અને પરમ પિતા બ્રહ્માજીને પાછા સોંપવામાં આવ્યા.
આ તારીખે અવતાર લેવામાં આવ્યો હતો.
એવું કહેવાય છે કે જ્યારે ભગવાન વિષ્ણુએ મત્સ્ય અવતારના રૂપમાં પોતાનો પહેલો અવતાર લીધો હતો, ત્યારે તે ચૈત્ર મહિનાના શુક્લ પક્ષની તૃતીયા તિથિ હતી. એટલા માટે તે દિવસે ભગવાન વિષ્ણુની વિશેષ પૂજા પણ કરવામાં આવે છે. ઉપરાંત, તે દિવસે ઉપવાસ કરીને, ભગવાન હરિનું સ્તુતિ કરવામાં આવે છે જેથી તેઓ પ્રસન્ન થાય અને વ્યક્તિને આશીર્વાદ આપે.
