સનાતન પરંપરામાં પિતૃપક્ષનું વિશેષ મહત્વ છે. આ પરંપરા યુગોથી ચાલી આવે છે. આ પરંપરા કેવી રીતે શરૂ થઈ તેનું વર્ણન ધાર્મિક ગ્રંથ મહાભારતમાં કરવામાં આવ્યું છે. આ લેખમાં અમે તમને જણાવીશું કે પિતૃ પક્ષ કોના દોષથી શરૂ થયો?
પિતૃપક્ષ દર વર્ષે ભાદ્રપદ મહિનાની શુક્લપક્ષની પૂર્ણિમાના દિવસથી લઈને અશ્વિન મહિનાની અમાવાસ્યા સુધી ઉજવવામાં આવે છે. આ પંદર દિવસો દરમિયાન, હિન્દુ ધર્મના અનુયાયીઓ તેમના પૂર્વજોની આત્માની શાંતિ માટે શ્રાદ્ધ, તર્પણ અને અન્ય ઘણી ધાર્મિક વિધિઓ કરે છે. જો કે પિતૃપક્ષની પરંપરા સદીઓથી ચાલી આવે છે, પરંતુ શું તમે જાણો છો કે કોની ભૂલથી પિતૃપક્ષની શરૂઆત થઈ? પિતૃ પક્ષની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ તેનું વર્ણન મહાભારતમાં કરવામાં આવ્યું છે, તો ચાલો જાણીએ કોના દોષથી પિતૃપક્ષની શરૂઆત થઈ?
મહાભારત કાળની વાર્તા
મહાભારત કાળની વાર્તામહાભારતમાં કૌરવો અને પાંડવો વચ્ચે યુદ્ધ થયું હતું. યુદ્ધના સત્તરમા દિવસે અર્જુનના હાથે પરોપકારી કર્ણનો વધ થયો ત્યારે કર્ણનો આત્મા યમલોકમાં પહોંચ્યો. યમલોક પહોંચ્યા પછી કર્ણની આત્માને સ્વર્ગમાં સ્થાન મળ્યું. સ્વર્ગમાં તેને ખોરાક તરીકે સોના અને કિંમતી પત્થરોથી બનેલા આભૂષણો પીરસવામાં આવ્યા હતા. આ જોઈને કર્ણ મનમાં વિચારવા લાગ્યો કે, મેં મારું જીવન નશ્વર જગતમાં દાન-પુણ્ય કરવામાં વિતાવ્યું, તો પછી મને સ્વર્ગમાં અન્ન કેમ નથી મળતું?
થોડીવાર વિચાર કર્યા પછી કર્ણની આત્મા દેવરાજ ઈન્દ્ર પાસે પહોંચી અને તેનું કારણ પૂછ્યું. ત્યારે દેવરાજ ઈન્દ્રએ કહ્યું કે તે સાચું છે કે તમે જીવનભર ઘણું દાન કર્યું છે પરંતુ યાદ રાખો કે તમે દાનમાં લોકોને માત્ર સોનું અને ઝવેરાત આપતા હતા. તમે ક્યારેય અન્નનું દાન કર્યું નથી. એટલું જ નહીં, તમે તમારા પૂર્વજો માટે ક્યારેય શ્રાદ્ધ કે તર્પણ કર્યું નથી. એટલા માટે સ્વર્ગમાં તમને આવા ભોજન પીરસવામાં આવે છે.
ત્યારે કર્ણ બોલ્યો, પણ દેવેન્દ્ર, જો હું જીવતો હતો, તો મને મારા પૂર્વજોની ખબર ન હતી, તો પછી હું તેમના નામે કોઈ કામ કેવી રીતે કરી શકત? તે પછી દેવરાજ ઈન્દ્રના આદેશ પર કર્ણની આત્માને પંદર દિવસ માટે પૃથ્વી પર મોકલવામાં આવ્યો. પૃથ્વી પર પહોંચ્યા પછી, કર્ણએ તે પંદર દિવસોમાં તેના પૂર્વજોના નામે ઘણું અન્ન, પાણી અને અન્નનું દાન કર્યું. એવું માનવામાં આવે છે કે ત્યારથી તે પંદર દિવસો પિતૃ પક્ષ તરીકે ઉજવવા લાગ્યા. જે આજે પણ ચાલુ છે.
ગરુડ પુરાણની વાર્તા
જો કે આ વાર્તા પણ મહાભારત કાળની છે, આ કથાનું વર્ણન ગરુડ પુરાણમાં કરવામાં આવ્યું છે. ગરુડ પુરાણમાં વર્ણવેલ કથા અનુસાર, જ્યારે યુધિષ્ઠિરે પૂછ્યું ત્યારે પિતામહ ભીષ્મે તેમને પિતૃ પક્ષમાં શ્રાદ્ધનું મહત્વ જણાવ્યું. ભીષ્મના કહેવા મુજબ અત્રિ મુનિએ મહર્ષિ નિમીને પિતૃપક્ષ વિશે સૌપ્રથમ કહ્યું હતું. એક સમયે ઋષિ નિમિના પુત્રનું અકાળે અવસાન થયું. પોતાના પુત્રના આકસ્મિક મૃત્યુથી દુઃખી થઈને ઋષિ નિમીએ તેમના પૂર્વજોને બોલાવવાનું શરૂ કર્યું. ત્યારે નીમીના પૂર્વજો તેમની સમક્ષ હાજર થયા અને કહ્યું, ‘વત્સ, તારો પુત્ર પિતૃલોકમાં સુખેથી જીવે છે. તમે તેમના નામે કરેલા તમામ કર્મકાંડો અને વિધિઓમાં દાનમાં આપેલું અન્ન અને અનાજ તેમના સુધી પહોંચ્યું છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ત્યારથી સનાતન ધર્મમાં શ્રાદ્ધની પરંપરા શરૂ થઈ.
