કારતક માસમાં શુક્લ પક્ષની એકાદશીને દેવુથની એકાદશી તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. આ વખતે દેવુથની એકાદશી 12 નવેમ્બરને મંગળવારે છે. આ દિવસે શાલિગ્રામ અને તુલસી વિવાહની વિશેષ પરંપરા છે. હિંદુ કેલેન્ડર મુજબ અષાઢ શુક્લ એકાદશી અને કાર્તિક શુક્લ દશમી વચ્ચેના ચાતુર્માસમાં પૌરાણિક કથા અનુસાર શ્રી હરિ વિષ્ણુ યોગ નિંદ્રામાં રહે છે, જેના કારણે શાસ્ત્રીય પરંપરા અનુસાર લગ્નના કાર્યો બંધ થઈ જાય છે, પરંતુ તમામ શુભ કાર્યો પૂર્ણ થશે. 12મી નવેમ્બરથી શરૂ થશે. જ્યોતિષશાસ્ત્રી વિભોર ઈન્દુસુતના જણાવ્યા મુજબ, દેવુથની એકાદશી સ્વયંભૂ છાયા હોવાથી આ દિવસે લગ્નવિધિ માટે પંચાંગ શુદ્ધિકરણની જરૂર નથી. ખાસ વાત એ છે કે 12મી નવેમ્બરે દેવુથની એકાદશી પર દિવસભર સર્વાર્થ સિદ્ધિ યોગ રહેશે. તેથી આ વખતે દેવુથની એકાદશીનું મહત્વ વધુ વધશે. દેવશયની એકાદશીથી યોગ નિદ્રામાં ગયેલા ભગવાન વિષ્ણુ ચાર મહિના પછી દેવોત્થાન એકાદશીના દિવસે તેમની યોગ નિદ્રામાંથી જાગી જાય છે. દેવોત્થાન એકાદશી અથવા પ્રબોધિની એકાદશી, જે કાર્તિક શુક્લ પક્ષની એકાદશી પર આવે છે, આ વખતે 12મી નવેમ્બરે ઉજવવામાં આવશે. આ દિવસે તુલસી વિવાહ કરવાની પણ પરંપરા છે. તેમજ આ દિવસથી જ લગ્ન, ઉપનયન, મુંડન વગેરે જેવા શુભ કાર્યો જે ચાર મહિનાથી વંચિત હતા તેનો પણ પ્રારંભ થશે. દેવશયની એકાદશીથી બંધ થયેલા શુભ કાર્યો દેવોત્થાન એકાદશીથી ફરી શરૂ થાય છે.
દેવોત્થાન એકાદશી પર ભગવાન વિષ્ણુ યોગ નિદ્રામાંથી જાગ્યા પછી તમામ દેવી-દેવતાઓ, ભગવાન વિષ્ણુ અને માતા લક્ષ્મીની એકસાથે પૂજા કરીને દેવ દિવાળી પણ ઉજવવામાં આવે છે. આ સમય દરમિયાન લોકો તેમના આંગણામાં અરિપાન તૈયાર કરે છે અને ઘરની મહિલાઓ શુભ ગીતો ગાય છે અને ભગવાન વિષ્ણુની પૂજા કરે છે. મિથિલાંચલ અને સીમાંચલ પ્રદેશોમાં દેવોત્થાન એકાદશીનું ખૂબ મહત્વ માનવામાં આવે છે. પંડિત સુશીલ કુમાર ઝા કહે છે કે એક દંતકથા અનુસાર, ભગવાન વિષ્ણુએ ભાદ્રપદ મહિનાની શુક્લ એકાદશીના રોજ શંખાસુર રાક્ષસનો વધ કર્યો હતો. આ રાક્ષસને મારતા પહેલા ભગવાન વિષ્ણુએ તેની સાથે લાંબા સમય સુધી યુદ્ધ કર્યું. યુદ્ધ સમાપ્ત થયા પછી, ભગવાન વિષ્ણુ થાકી ગયા અને ક્ષીરસાગરમાં સૂઈ ગયા અને કારતક શુક્લ પક્ષની એકાદશીએ સીધા જ જાગી ગયા.
