પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, એકવાર દેવતાઓ અને દાનવો વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થયું. અંધકાસુર સાથેના યુદ્ધ દરમિયાન તેમના માથામાંથી શિવના પરસેવાના કેટલાક ટીપા પૃથ્વી પર પડ્યા, જેના કારણે એક વિશાળ પ્રાણીનો જન્મ થયો. આ વિશાળ પ્રાણી વાસ્તુ પુરુષ તરીકે ઓળખાય છે. વિશાળ હોવાને કારણે, આ પ્રાણીએ બ્રહ્માંડમાં હાજર દરેક વસ્તુ ખાવાનું શરૂ કર્યું અને તેની ભૂખ સંતોષવા લાગી, જેના કારણે દેવતાઓ ડરી ગયા અને વિશ્વને બચાવવા માટે બ્રહ્માનું શરણ લીધું. પછી બ્રહ્માએ આઠ દિકપાલક (આઠ દિશાઓના રક્ષકો) ને આ પ્રાણીને પૃથ્વી પર એવી રીતે દબાવવાનો આદેશ આપ્યો કે તેનું માથું ઉત્તર-પૂર્વ તરફ અને તેના પગ દક્ષિણ-પશ્ચિમ તરફ હોય.
બ્રહ્માએ વાસ્તુ પુરૂષના મધ્ય ભાગનો કબજો મેળવ્યો અને અન્ય 44 દેવતાઓએ તેમના શરીરના વિવિધ ભાગોનો કબજો લીધો. તે વિશાળકાય પ્રાણીએ બ્રહ્માને કહ્યું કે તે માત્ર તેની ભૂખ જ સંતોષે છે, તેને આની સજા કેમ આપવામાં આવી રહી છે. આ રીતે બાંધવામાં આવ્યું છે, આમાં તેનો શું વાંક? પછી બ્રહ્માએ વાસ્તુ પુરૂષને આશીર્વાદ આપ્યા કે જ્યારે પણ પૃથ્વી પર કોઈ પણ માળખું બનાવવામાં આવશે, ત્યારે તે માળખું તમારું ભોજન બની જશે. જો તે જમીનના માલિકે તમારી પૂજા ન કરી હોય અથવા તમને નારાજ કર્યા હોય. જો તેઓ તેને તમે ઇચ્છો તે રીતે રચના કરો, તો તમે અને તમારી અંદરના 44 દેવી-દેવતાઓ તે ઘર અથવા માળખાના ઉર્જા ક્ષેત્રોનું રક્ષણ કરશે.
વાસ્તુ 45 ભાગોમાં વિભાજિત: આમ, વાસ્તુ પુરૂષને 45 ઉર્જા ક્ષેત્રોમાં વહેંચવામાં આવે છે, જેને વાસ્તુ મંડળ કહેવામાં આવે છે. ‘વાસ્તુ પુરુષ’ ત્રણ અલગ-અલગ આકારોથી બનેલો છે, જેમાં વાસ્તુ એ જ્ઞાનનું પ્રતિક છે, પુરુષ શરીરનું પ્રતીક છે અને મંડલા એ આત્માનું પ્રતીક છે. વાસ્તુ પુરૂષના શરીરનો દરેક ભાગ આપણા શરીર અને જીવનના તે ભાગો સૂચવે છે જે ઘરમાં તે સ્થાન પર રહેલી ઉર્જાથી પ્રભાવિત થાય છે. ઇશાન ખૂણાની જેમ મગજને અસર કરે છે અને આ સ્થાનને વાસ્તુ પુરૂષના મગજ તરીકે પણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
મગજ સંવેદનશીલ હોય છે, તેથી ઘરોમાં આ જગ્યા ખાલી રાખવી જોઈએ. જ્યાં ભારે બાંધકામ થઈ શકે છે તે સ્થાનો વાસ્તુ પુરૂષમાં જાંઘ અથવા હાથના પ્રતીક તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. વાસ્તુ પુરૂષની નાભિ સ્થાનને આપણા ઘરનું બ્રહ્મ સ્થાન કહેવામાં આવે છે. જ્યારે પણ કોઈ ઈમારત બનાવવામાં આવે છે, ત્યારે તે જમીન પર 45 ઉર્જા ક્ષેત્રો પણ બનાવવામાં આવે છે, જે એક રીતે વાસ્તુપુરુષનું સમગ્ર શરીર છે.
વાસ્તુપુરુષની અંદર 32 દેવો વસે છેઃ વાસ્તુપુરુષની અંદર 32 દેવો અને 12 દાનવો વસે છે, જે 32 દેવતાઓએ તેમને બહારથી પકડ્યા તેમના નામ આ પ્રમાણે છે- 1. ઈશ, 2. પર્જન્ય, 3. જયંત, 4. ઈન્દ્ર, 5. સૂર્ય, 6. સત્ય, 7. ભૃષ, 8. આકાશ, 9. વાયુ, 10. પુષા, 11. વિતાથ, 12. વૃહતક્ષત, 13. યમ, 14. ગાંધર્વ, 15. ભૃંગરાજ, 16. મૃગ, 17. પિત્રુ, 18. દૈવરિક, 19. સુગ્રીવ, 20. પુષ્પદંત, 21. વરુણ, 22. અસુર, 23. 24. પાપ, 25. રોગ, 26. આહી, 27. મેં, 28. ભલ્લાત, 29. સોમ, 30. સર્પ 31. અદિતિ, 32. દિતિ.
ઉપરોક્ત 32 દેવો વાસ્તુની મર્યાદાની બહાર છે જ્યારે નીચેના 13 દેવો મર્યાદામાં છે – 1. તમે 2. સવિતા 3. ઇન્દ્રજય, 4. શેષ 5. મારીચી, 6. સાવિત્રી 7. વિવાસન 8. વિષ્ણુ 9 મિત્ર 10. રુદ્ર 11 પૃથ્વીધર 12. આપવત્સ અને 13. બ્રહ્મા.
વાસ્તુ જરૂરી છેઃ ભૂમિ પૂજનથી લઈને ઘરની ઉષ્મા સુધી, પુરાણોમાં જણાવ્યા અનુસાર કોઈપણ પ્રકારના નિર્માણ કાર્યના પ્રસંગે વાસ્તુ પુરૂષની પૂજા કરવામાં આવે છે. આવું કરવાથી શુભ ફળ મળે છે. તેથી, ભૂમિપૂજન દરમિયાન સૌ પ્રથમ વાસ્તુ દેવતાની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ પછી, પાયો ખોદતી વખતે, મુખ્ય દરવાજો સ્થાપિત કરતી વખતે અને ઘરમાં પ્રવેશ કરતી વખતે પણ વાસ્તુપુરુષની પૂજા કરવાનો નિયમ છે. જેના કારણે તે ઘરમાં રહેતા લોકો દરેક પ્રકારની સમસ્યાઓથી દૂર રહે છે. તેમને દરેક પ્રકારની સુખ-સમૃદ્ધિ પણ મળે છે.
