નવરાત્રિનો હિંદુ તહેવાર, જેનો અર્થ સંસ્કૃતમાં નવ (નવ) રાત (રાત્રી) થાય છે, તે પાનખર દરમિયાન સતત નવ રાત સુધી ઉજવવામાં આવે છે. સ્થાનિક રીતિ-રિવાજો અને પરંપરાઓ અનુસાર આ ઉજવણી પ્રદેશ પ્રમાણે અલગ અલગ હોય છે, પરંતુ તહેવારની મુખ્ય થીમ અનિષ્ટ પર સારાની જીત છે. જોકે નવરાત્રી દેવી દુર્ગાને સમર્પિત છે, દક્ષિણ ભારતના કેટલાક રાજ્યો તેને જ્ઞાનની દેવી સરસ્વતી જેવા અન્ય હિંદુ દેવતાઓને પણ સમર્પિત કરે છે. આજે આ લેખમાં અમે તમને જણાવવા જઈ રહ્યા છીએ કે ભારતના અલગ-અલગ રાજ્યોમાં નવરાત્રી કેવી રીતે અલગ-અલગ રીતે ઉજવવામાં આવે છે.
ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહાર
ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારયુપી અને બિહારમાં નવરાત્રી રામલીલા સાથે ઉજવવામાં આવે છે. હિંદુ મહાકાવ્ય રામાયણમાંથી ભગવાન રામના જીવનને નાટકીય સ્વરૂપમાં થિયેટરો, મંદિરો વગેરેમાં બતાવવામાં આવ્યું છે. યુપી અને બિહાર રાજ્યોમાં જે રીતે દુર્ગા પૂજા ઉજવવામાં આવે છે તેમાં ઘણી સામ્યતાઓ છે. તેઓ પૂજાના છેલ્લા દિવસોમાં નાની છોકરીઓની પૂજા અને પૂજા કરે છે. પવિત્ર મંદિરોમાં દેવીની વિશેષ પૂજા કરવા ઉપરાંત, સ્થાનિક લોકો પંડાલો શણગારે છે અને શાસ્ત્ર દુર્ગા સપ્તશતીનો પાઠ કરે છે.
પશ્ચિમ બંગાળ અને આસામ
પશ્ચિમ બંગાળ અને આસામપશ્ચિમ બંગાળમાં દર વર્ષે દુર્ગા, ગણેશ, કાર્તિકેય, સરસ્વતી અને લક્ષ્મીની સુંદર મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરવા માટે વિવિધ થીમ પર ભવ્ય પંડાલ બનાવવામાં આવે છે. ચાર દિવસના સમયગાળા માટે શાસ્ત્રોના આદેશ મુજબ પૂજારીઓ વિધિ કરે છે. દશમીના દિવસે દેવીને ખૂબ જ ધામધૂમથી વિદાય આપવામાં આવે છે. આસામ, ઝારખંડ અને ત્રિપુરા પણ દેવીની પૂજાની સમાન પ્રથાને અનુસરે છે. પશ્ચિમ બંગાળમાં દુર્ગા પૂજા દરમિયાન ઢાકના તાલે નૃત્ય કરવું, પંડાલમાં ફરવું, સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓમાં વ્યસ્ત રહેવું, સુંદર પોશાક પહેરવો એ ફરજિયાત પ્રવૃત્તિઓ છે.
રાજસ્થાન
રાજસ્થાનદશેરાનો મેળો રાજસ્થાનમાં તહેવારોની મોસમની શરૂઆત દર્શાવે છે. રાજસ્થાનમાં નવરાત્રીનો પ્રખ્યાત દશેરાનો મેળો જોવા જેવો છે. અહીં સૌથી ઉંચો, 72 ફૂટનો રાવણનો પૂતળો સ્થાપિત કરવામાં આવે છે અને તે દશેરાના દિવસે તેનું દહન કરવામાં આવે છે. બાદમાં, રાજસ્થાનના વિવિધ શહેરોમાં ધનતેરસ સુધી 20 દિવસના મેળાઓનું આયોજન કરવામાં આવે છે, જે દિવાળીની શરૂઆત કરે છે, જે ભારતમાં અન્ય ધાર્મિક તહેવાર છે.
ગુજરાત
ગુજરાતગુજરાત રાજ્યમાં નવરાત્રિની ઉજવણીની અનોખી રીત છે. દુર્ગા અને તેના નવ જુદા જુદા અવતારોને માન આપવા માટે ભક્તો નવ દિવસ ઉપવાસ કરે છે. દરરોજ સાંજે, ઉપવાસ કરતી સ્ત્રીઓ દીવાઓ દ્વારા પ્રગટાવવામાં આવેલા માટીના વાસણોમાં તેમની પ્રાર્થના કરે છે. ગાર્બો નામનું પાત્ર જીવનના સ્ત્રોતનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને પ્રકાશ શક્તિ (શક્તિ)નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ગુજરાતમાં નવરાત્રી ગરબા રાસ માટે પણ જાણીતી છે, જે ગરબો અથવા દુર્ગાની મૂર્તિની આસપાસ પુરુષો અને સ્ત્રીઓ દ્વારા કરવામાં આવતું પરંપરાગત નૃત્ય છે.
આંધ્ર પ્રદેશ
આંધ્ર પ્રદેશનવરાત્રિ ઉત્સવ દરમિયાન, આંધ્રપ્રદેશની મહિલાઓને વૈવાહિક આનંદ સાથે આશીર્વાદ આપવા માટે સૌમ્ય દેવી મા ગૌરીની પૂજા કરવામાં આવે છે. અપરિણીત છોકરીઓ તેમની પસંદગીના જીવનસાથીની શોધમાં સાંપ્રદાયિક પૂજામાં હાજરી આપે છે. તહેવારને તેલુગુ ભાષામાં બથુકમ્મા પાંડુગા કહેવામાં આવે છે જેનો અર્થ થાય છે દેવી માતા, જીવંત આવો! મહિલાઓ દેવી માતાની પૂજા કરવા માટે સ્થાનિક ફૂલોનો ઉપયોગ કરીને સમય-સન્માનિત શૈલીમાં ફૂલોની ગોઠવણી કરે છે. ઉત્સવના અંતિમ દિવસે આ ઢગલા તળાવ કે નદીમાં ડૂબી જાય છે.
કર્ણાટક
મૈસૂર દશેરા એ કર્ણાટકનો નધબ્બા અથવા રાજ્ય-ઉત્સવ છે, જે મૈસૂર શહેરમાં ખૂબ જ આનંદ સાથે ઉજવવામાં આવે છે, જ્યાં તે એ જ ધાર્મિક વિધિઓને અનુસરે છે જે 1610 માં રાજા વોડેયાર દ્વારા કરવામાં આવી હતી. મહાનવમી (તહેવારના નવમા દિવસે), શાહી તલવાર પૂજા માટે સિંહાસન પર બેઠેલી છે અને હાથીઓ અને ઘોડાઓની સરઘસ પર લઈ જવામાં આવે છે. 10મા દિવસે (દશમી), નર્તકો અને સંગીતકારોની બીજી એક ભવ્ય શોભાયાત્રા, જેમાં હાથી પર સોનેરી કાઠી પર સવારી કરીને દેવી ચામુંડેશ્વરી (દુર્ગાનું એક સ્વરૂપ) ની છબી સાથે સમગ્ર શહેરમાં ઉજવવામાં આવે છે.
તમિલનાડુ
તમિલનાડુદક્ષિણના રાજ્ય તમિલનાડુમાં નવરાત્રિ દરમિયાન માત્ર દુર્ગા જ નહીં પરંતુ લક્ષ્મી અને સરસ્વતી જેવા અન્ય હિંદુ દેવતાઓની પણ પૂજા કરવામાં આવે છે. દંતકથાઓ અનુસાર, ત્રણ અલગ-અલગ દિવસોમાં ત્રણ દેવી-દેવતાઓની પૂજા કરવામાં આવે છે અને લોકો એકબીજા સાથે કપડાં, મીઠાઈઓ અને નારિયેળ જેવી ભેટોની આપ-લે કરે છે. તમિલનાડુમાં નવરાત્રિની ઉજવણીનો બીજો રિવાજ કોલુ (ઢીંગલીના શિલ્પો)નું પ્રદર્શન છે, જે હિન્દુ શાસ્ત્રોમાંથી લોકપ્રિય દંતકથાઓનું વર્ણન કરવા માટે ગોઠવવામાં આવે છે. આ સાથે જ ઘણા ભાગોમાં મહાનવમીના દિવસે આયુધ પૂજા પણ ખૂબ જ ધામધૂમથી કરવામાં આવે છે. આ દિવસે દેવી સરસ્વતીની સાથે કૃષિ સાધનો, પુસ્તકો, સંગીતનાં સાધનો, મશીનરી અને ઓટોમોબાઈલને શણગારવામાં આવે છે અને તેની પૂજા કરવામાં આવે છે.
હિમાચલ પ્રદેશ
હિમાચલમાં ઘણા દેવી મંદિરો આવેલા છે, તેથી જ્યારે દેવીની પવિત્ર નવ રાત્રિઓ ઉજવવાની વાત આવે છે, ત્યારે રાજ્યમાં ઉત્સવને ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવવો સ્વાભાવિક છે. હિમાચલ પ્રદેશમાં નવરાત્રીની ઉજવણી શરૂ થાય છે કારણ કે બાકીના ભારતમાં પૂજાઓ સાથે સમાપ્ત થાય છે. કુલ્લુ ખીણના ધલપુર મેદાનમાં, ભગવાન રઘુનાથ (રામ)ની નવ દિવસ સુધી ચાલનારા ઉત્સવ દરમિયાન અન્ય દેવતાઓની સાથે પૂજા કરવામાં આવે છે. તહેવારના દસમા દિવસને કુલ્લુ દશેરા કહેવામાં આવે છે.
