કલા અને સંસ્કૃતિ દરેક સ્થળની વિશેષતા દર્શાવે છે. આજે અમે તમને જે કળા વિશે જણાવવા જઈ રહ્યા છીએ તે તમે બધાએ જોઈ જ હશે, પરંતુ તમે તેના નામ વિશે ભાગ્યે જ જાણતા હશો. અમે વાત કરી રહ્યા છીએ હિમાચલ પ્રદેશની લોકપ્રિય લોક કલા ‘ચંબા રૂમાલ એમ્બ્રોઇડરી’ વિશે.
તમે બધા રૂમાલનો ઉપયોગ કરતા હોવ. જો તમને પૂછવામાં આવે કે તમે કેટલા રૂમાલનો ઉપયોગ કરો છો, તો તમે કદાચ કહેશો કે તમારી પાસે માત્ર 10, 20, 50 કે 100 રૂપિયાના રૂમાલ છે. પરંતુ આજે અમે તમને જે ભરતકામ વિશે જણાવવા જઈ રહ્યા છીએ, તેની શરૂઆત નાના રૂમાલથી થઈ હતી અને આજે આ ભરતકામને ફેશનની દુનિયામાં એક અલગ જ ઓળખ મળી છે. એટલું જ નહીં, આ રૂમાલ કપડાનો એક મોટો ટુકડો છે જેના પર આ અનોખી ભરતકામ કરવામાં આવ્યું છે. રસપ્રદ વાત એ છે કે આ એમ્બ્રોઇડરી કરેલો રૂમાલ 100 કે 1000 રૂપિયામાં નથી મળતો પરંતુ 5000 રૂપિયાથી 10000 રૂપિયા અને 10 લાખ રૂપિયામાં પણ ઉપલબ્ધ છે.
આજે આ લેખમાં આપણે ‘ચંબા રૂમાલ ભરતકામ’ વિશે વાત કરીશું. આ એક ખાસ પ્રકારની ભરતકામ છે અને તેનો ઈતિહાસ પણ ખૂબ જ રસપ્રદ છે.
ચંબા રૂમાલ ભરતકામ શું છે?
ચંબા રૂમાલ ભરતકામ શું છે?ચંબા રૂમાલ ભરતકામ એ એક વિશિષ્ટ પ્રકારનું ભરતકામ છે. આ હસ્તકલાની કળા હિમાચલ પ્રદેશના ચંબા જિલ્લામાં સૌથી વધુ લોકપ્રિય છે અને તેથી તેનું નામ પણ જિલ્લા પર આધારિત છે. આ ભરતકામ સામાન્ય રીતે સુતરાઉ અથવા સિલ્ક ફેબ્રિક પર કરવામાં આવે છે અને સુંદર પરીકથાઓની ડિઝાઇન ધરાવે છે. ચંબા રૂમાલનું નામ તેના આકાર પરથી પડ્યું છે, કારણ કે તે પહેલાના સમયમાં રૂમાલ જેવા નાના કપડા પર કરવામાં આવતું હતું. આ કળા પરંપરાગત રીતે કપડાં, દાગીનાની થેલીઓ અને અન્ય સુશોભન વસ્તુઓ પર ઉપયોગમાં લેવાતી હતી અને આજે પણ આ ભરતકામ ઘણી હસ્તકલાની વસ્તુઓમાં જોઈ શકાય છે. જો કે, હવે તમને સાડી, દુપટ્ટા અને સૂટ પર પણ આ પ્રકારની ભરતકામ જોવા મળશે.
ચંબા રૂમાલ ભરતકામનો ઇતિહાસ
આ કળાની ઉત્પત્તિ વિશે ઘણી વાર્તાઓ અને વાર્તાઓ છે. એવું કહેવાય છે કે શીખોના પ્રથમ ગુરુ ગુરુ નાનક દેવજીની બહેન નાનકીએ આ રૂમાલ સૌપ્રથમ બનાવ્યો હતો. આ રૂમાલ આજે પણ હોશિયારપુરના એક ગુરુદ્વારામાં ઐતિહાસિક ધરોહર તરીકે સચવાયેલો છે. 17મી સદીમાં, રાજા પૃથ્વી સિંહે ચંબા રૂમાલની કળાનો ખૂબ જ વિસ્તરણ અને વિકાસ કર્યો. 18મી સદીમાં જ્યારે દેશ પર બ્રિટિશ સરકારનો કબજો હતો, ત્યારે રાજા ગોપાલ સિંહે અંગ્રેજો સાથે મિત્રતા જાળવી રાખવા માટે આ કળા બ્રિટિશ સરકારને ભેટ તરીકે આપી હતી. રાજા ઉમેદ સિંહ આ કળાને વિદેશમાં લઈ ગયા, એવું કહેવાય છે કે આ પ્રકારની ભરતકામ તમને લંડન અને સ્કોટલેન્ડમાં પણ જોવા મળશે. એટલા માટે કે આ કળાનો એક અવશેષ આજે પણ લંડનના વિક્ટોરિયા આલ્બર્ટ મ્યુઝિયમમાં સચવાયેલો છે, જેને અંગ્રેજો ભારત છોડતા સમયે અહીં લાવ્યા હતા.
આ કળા ખાસ કરીને ચંબા રજવાડામાં લોકપ્રિય બની હતી. એવું કહેવાય છે કે અગાઉ આ કળાના કલાકારોને મુઘલોના દરબારમાં માન મળતું હતું. જ્યારે મુઘલોનો પતન થયો ત્યારે આ કળાના કલાકારોએ ધીરે ધીરે હિમાચલ પ્રદેશના ચંબામાં આશરો લીધો અને પછી ત્યાં આ કલાનો વિકાસ થયો. તમે મોટા ભાગે મોટા રૂમાલ પર આ ભરતકામ જોશો. આને શુભ માનવામાં આવે છે અને આજે પણ લગ્ન સમારોહ દરમિયાન વર-કન્યા દ્વારા જે કપડાના ટુકડા પર આ કલા કરવામાં આવે છે તેને બદલવાનો રિવાજ જાળવી રાખવામાં આવે છે.
ચંબા રૂમાલ ભરતકામમાં કયા પ્રકારના ટાંકા હોય છે?
- ચંબા રૂમાલ ભરતકામમાં ઘણી વિશેષ પ્રકારની સ્ટીચિંગ તકનીકોનો સમાવેશ થાય છે. કેટલાક મુખ્ય ટાંકા છે:
- દો રૂખા સ્ટીચઃ આ એક પ્રકારનો ખાસ ડબલ સાટીન સ્ટીચ છે. ભારતીય ભરતકામની કળામાં તમને આ પ્રકારનો ટાંકો માત્ર ચંબાનો રૂમાલમાં જોવા મળશે.
- સત્રઃ આ એક ચાવીરૂપ ટાંકો છે જેનો ઉપયોગ ડિઝાઇનના મુખ્ય ભાગ પર ભાર આપવા માટે થાય છે. જેમાં પરંપરાગત રીતે કપડા પર દોરાને ખેંચીને ભરતકામ કરવામાં આવે છે.
- ફ્લાવર ડિઝાઈનઃ આ ટાંકામાં ફૂલો અને પાંદડાઓ પર ભરતકામ કરવામાં આવે છે. આ ડિઝાઇન સુંદર અને આકર્ષક છે.
- બ્રેઇડેડ સ્ટીચ: આમાં, દોરાને વેણીની જેમ બ્રેઇડ કરીને ડિઝાઇન તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ ભરતકામના ચોક્કસ ભાગને આકર્ષક બનાવે છે.
- રસીલી ટાંકો: આ ટાંકો એક ખાસ પ્રકારની સર્જનાત્મકતા દર્શાવે છે અને તેના દ્વારા વિવિધ આકાર અને ડિઝાઇન બનાવવામાં આવે છે.
ચંબા રૂમાલ ભરતકામ વિષયો
ચંબા રૂમાલ ભરતકામની થીમ સામાન્ય રીતે ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક પ્રતીકો પર આધારિત હોય છે. ચાલો તમને આમાંથી કેટલાક વિશે જણાવીએ:
- ધાર્મિક નિરૂપણ: આમાં હિંદુ દેવી-દેવતાઓ, જેમ કે કૃષ્ણ, રામ અને શિવ કથાઓ સંબંધિત વિષયો પર ભરતકામનો સમાવેશ થાય છે. આ નિરૂપણ ખાસ કરીને ધાર્મિક પ્રસંગો અને તહેવારો માટે બનાવવામાં આવે છે.
- ફૂલો અને છોડ: ચંબા રૂમાલ પર વિવિધ પ્રકારનાં ફૂલો, છોડ અને વેલા એમ્બ્રોઇડરી કરવામાં આવે છે. આ ડિઝાઈન માત્ર ડેકોરેટિવ નથી પરંતુ કુદરતી સૌંદર્યને પણ પ્રતિબિંબિત કરે છે.
- પરંપરાગત ચિત્ર: તેમાં સ્થાનિક પરંપરાઓ અને રિવાજો દર્શાવતા ચિત્રો છે. આ નિરૂપણ લોકોના સાંસ્કૃતિક વારસાને જાળવવાનો એક માર્ગ છે. તમે ડેકોરેટિવ વસ્તુઓ અને સાડીઓમાં આ પ્રકારની ભરતકામ જોઈ શકો છો.
- પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓ: હાથી, ઘોડા અને મોર જેવા વિવિધ પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓ આ ભરતકામનો ભાગ બનાવે છે. આ ચિત્રો કુદરતી જીવન અને વન્યજીવનની સુંદરતા દર્શાવે છે.
ફેશનની દુનિયામાં ચંબા રૂમાલ ભરતકામનું સ્થાન
ચંબા રૂમાલ ભરતકામે ફેશનની દુનિયામાં એક વિશેષ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. પહેલા આ કળા મુખ્યત્વે પરંપરાગત વસ્ત્રો પુરતી જ સીમિત હતી, પરંતુ હવે આધુનિક ફેશનમાં પણ તેનું સ્થાન બનાવી લીધું છે. ડિઝાઇનર્સ આ વિશિષ્ટ ભરતકામને તેમના સંગ્રહમાં સામેલ કરી રહ્યાં છે, જે તેને માત્ર પરંપરાગત જ નહીં, પરંતુ બનાવે છે.
