હાલમાં જે સ્થિતિ શ્રીલંકામાં છે, તે જ માર્ગો પર પાડોશી દેશ પાકિસ્તાને પણ શરૂઆત કરી છે. અત્યારે પાકિસ્તાન જુદી જુદી યોજનાઓમાં અબજો ડોલરની આર્થિક મદદ લઈને ચીનના ચુંગાલમાં એટલું ફસાઈ ગયું છે કે તેને બહાર નીકળવા માટે દુનિયાના અન્ય દેશો સામે હાથ ફેલાવવા પડે છે. પાકિસ્તાનની સ્થિતિ એવી થઈ ગઈ છે કે તેની નાણાકીય ખાધ તેની બરબાદીની વાર્તા લખવા લાગી છે. વિદેશી બાબતોના નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે ચીને નાના દેશોને પોતાની જાળમાં ફસાવીને માત્ર બરબાદ થવા જ છોડી નથી, પરંતુ આવી કપટી યુક્તિઓથી પોતાની વસાહત વધારવાની તૈયારી પણ કરી લીધી છે.
વિદેશી હૂંડિયામણના ભંડાર ઝડપથી ઘટી રહ્યા છે
વાસ્તવમાં, પાકિસ્તાનની અસ્થિર નાણાકીય વ્યવસ્થા પર મોટાભાગની ચર્ચા ત્યારે શરૂ થઈ જ્યારે પાકિસ્તાનના પ્રધાન એહસાન ઈકબાલે સંસદીય સમિતિને કહ્યું કે દેશનો વિદેશી હૂંડિયામણનો ભંડાર ઝડપથી ઘટી રહ્યો છે. આ સાથે પાકિસ્તાનના નાણાકીય સલાહકારોએ ઈમરજન્સી બેઠક બોલાવી હતી. વિદેશી બાબતોના નિષ્ણાત અને દિલ્હી યુનિવર્સિટીના આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર અભિષેક સિંહનું કહેવું છે કે ચીનની ચુંગાલમાં ફસાઈને પાકિસ્તાન પોતાનો વિદેશી મુદ્રા ભંડાર ગુમાવી રહ્યું છે. તેઓ કહે છે કે આંકડાઓ અનુસાર, પાકિસ્તાને છેલ્લા એક વર્ષમાં 10 અબજ ડોલરથી વધુ વિદેશી મુદ્રા ભંડાર ગુમાવ્યા છે. આ જ કારણ છે કે 2022માં પાકિસ્તાનના વિદેશી મુદ્રા ભંડારમાં માત્ર 10 અબજ ડોલર બચ્યા છે. વિદેશી બાબતોના નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે માત્ર પાકિસ્તાનના વિદેશી મુદ્રા ભંડારમાં જ ઘટાડો નથી થયો પરંતુ પાકિસ્તાન પરનું દેવું પણ સતત વધી રહ્યું છે. પાકિસ્તાની ઈકોનોમિક એડવાઈઝરી ફોરમના ડેટા અનુસાર, 2021માં તેમના દેશ પર 85.57 અબજ ડોલરનું દેવું હતું, જે એક વર્ષમાં વધીને 28.79 અબજ ડોલર થઈ ગયું છે. અભિષેક સિંહ કહે છે કે આવી સ્થિતિમાં દેશની પ્રગતિ તો દૂરની વાત છે, તે પોતાની જાતને બરબાદ થવાથી પણ રોકી શકતો નથી.
પાકિસ્તાને અબજો ડોલરની લોન લીધી હતી
વિદેશી બાબતોના નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે પાકિસ્તાનની આર્થિક સ્થિતિ શ્રીલંકા કરતા ઓછી નથી. અભિષેક સિંહનું કહેવું છે કે ચીને પાકિસ્તાનની આર્થિક બરબાદીની વાર્તા ત્યારે લખવાનું શરૂ કર્યું જ્યારે તેણે પાકિસ્તાનમાં મોટા પ્રમાણમાં રોકાણ કરવાનું શરૂ કર્યું. આમાં સૌથી મોટું રોકાણ ત્યારે શરૂ થયું જ્યારે ચીને માત્ર પાકિસ્તાનની અંદર હાઈવે બનાવવાનું શરૂ જ નહીં કર્યું પરંતુ ત્યાં અન્ય ઘણા મોટા પ્રોજેક્ટ્સમાં પણ હાથ નાખવાનું શરૂ કર્યું. આ સિવાય ચીનથી ગ્વાદર પોર્ટ સુધીના રસ્તા માટે અબજો ડોલરનું રોકાણ કરવાનું શરૂ કર્યું. પાકિસ્તાનને તમામ પ્રકારના શાકભાજી બતાવીને ચીને પાકિસ્તાનને અબજો ડોલરની લોન આપી. આ સિવાય પાકિસ્તાને આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડો અનુસાર કોમર્શિયલ એગ્રીમેન્ટ હેઠળ ચીન પાસેથી મોટી લોન લીધી હતી. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં પાકિસ્તાને IMF સહિત ઘણા મુસ્લિમ દેશો પાસેથી મોટી લોન લીધી છે.
રુસો-યુક્રેન યુદ્ધનું મુખ્ય કારણ
પાકિસ્તાન મામલાના નિષ્ણાત રિપુદમન બેનર્જીનું કહેવું છે કે બગડતી પરિસ્થિતિને જોતા પાકિસ્તાનના મંત્રી એહસાન ઈકબાલે પોતાના દેશના લોકોને ચા ઓછી પીવાની અપીલ કરી હતી. બેનર્જી કહે છે કે પાકિસ્તાન દર વર્ષે સો મિલિયન ડૉલરની ખરીદી કરે છે, માત્ર ચા જ નહીં, પરંતુ અન્ય ઘણી વિદેશી પ્રોડક્ટ્સ કે જે લક્ઝરી કેટેગરીમાં આવે છે. આ સિવાય જ્યારે પાકિસ્તાન પર દેવું ચૂકવવાનું દબાણ છે, ત્યારે પાકિસ્તાન સરકાર સતત ઊંચા ભાવે વિદેશી હૂંડિયામણ ખરીદી રહી છે. આર્થિક બાબતોના નિષ્ણાત ડૉ એસએન રાયનું કહેવું છે કે પાકિસ્તાને દેવું ચૂકવવા માટે વિદેશી હૂંડિયામણ લેવાનું શરૂ કર્યું છે, પરંતુ તેમનો પોતાનો વ્યવસાય સતત ઘટી રહ્યો છે. આ વેપાર ખાધ કોવિડ અને ત્યારબાદ રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધના કારણે સર્જાઈ છે. તેમનું કહેવું છે કે આવી સ્થિતિમાં દુનિયાની સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા ધરાવતા દેશો પોતાને સંભાળવામાં અસ્વસ્થતા અનુભવી રહ્યા છે, તેથી પાકિસ્તાન જેવા નબળા અને નબળી અર્થવ્યવસ્થા ધરાવતા દેશોનું શું થશે તે અનુમાન લગાવવું મુશ્કેલ નથી. રાયના મતે શ્રીલંકા જે રીતે તેની આર્થિક સ્થિતિને કારણે બરબાદ થયું છે. એ જ રીતે પાકિસ્તાનની હાલત પણ એ જ રસ્તે જઈ રહી છે.
233 પાકિસ્તાની રૂપિયો થી એક ડોલર
તેમનું કહેવું છે કે જે રીતે આખી દુનિયામાં યુએસ ડૉલર મજબૂત થઈ રહ્યો છે તેનાથી નબળી અર્થવ્યવસ્થા ધરાવતા દેશોની હાલત ખરાબ થઈ ગઈ છે. હાલમાં પાકિસ્તાનને એક ડોલર ખરીદવા માટે 233 રૂપિયા ખર્ચવા પડે છે. જ્યારે ગત વર્ષે પાકિસ્તાનને એક ડોલર ખરીદવા માટે માત્ર 149 રૂપિયા ખર્ચવા પડ્યા હતા. બગડતી પરિસ્થિતિમાં શ્રીલંકામાં પણ આવી જ સ્થિતિ બની. હાલમાં શ્રીલંકામાં એક અમેરિકન ડોલર ખરીદવા માટે 355 રૂપિયા ખર્ચવા પડે છે. તેમનું કહેવું છે કે જ્યારે સમગ્ર વેપાર અને લોનની લેવડદેવડ આ ચલણમાં થાય છે, ત્યારે તમે પાકિસ્તાન જેવા નબળા અને કથળતી અર્થવ્યવસ્થાવાળા દેશના ભવિષ્યની કલ્પના કરી શકો છો કે આવનારા દિવસોમાં શું થવાનું છે.
